srgmp Icon
రవిశంకర్ 'సితార్ కాంచెటో' రికార్డు

'వెస్ట్ మీట్స్ ఈస్ట్' శీర్షికతో విడుదలయిన రవిశంకర్-యెహూదీ మెనూహిన్ సితార్-వైలిన్ జుగల్ బందీ (డ్యూయెట్) రికార్డులు రెండు, లండన్ సింఫనీ ఆర్కెస్ట్రాతో కలిసి రవిశంకర్ యిచ్చిన 'సితార్ కాంచెటో' రికార్డు చరిత్రాత్మకమైనవి. భారతీయ సంగీత రాయబారిగా రవిశంకర్ సాధించిన ప్రాక్పశ్చిమ సంగీత మైత్రికి చిహ్నాలుగా అవి శాశ్వతంగా నిలిచిపోగలవు. కేవలం ప్రయోగాత్మకమైనవి కావడమే వాటి విశిష్టత కాదు. ఆ రికార్డులలోని సంగీతం అతి శ్రేష్ఠంగా, అపూర్వంగా, అద్భుతంగా ఉన్నది. సంగీత ప్రియులందరూ-ముఖ్యంగా హిందూస్థానీ సంగీత ప్రియులందరూ-తప్పక కొని, విని, భద్రం చేసుకోవలసిన రికార్డులు అవి. వాటిలోని సంగీతం మళ్ళీ మళ్ళీ వినాలనిపిస్తుంది. వింటే మధురమధురంగా మళ్లీమళ్లీ జ్ఞాపకం వస్తుంది. సితార్ వాదకునిగానూ, సంగీత రచయితగానూ రవిశంకర్ ప్రతిభ ఆ మూడు రికార్డులలో వ్యక్తమైనంత సమగ్రంగా ఇతర రికార్డులలో వ్యక్తం కాలేదు. ఆ మూడూ గ్రామఫోన్ కంపెనీ ఆఫ్ ఇండియావారు విడుదల చేసిన స్టీరియో లాంగ్ ప్లే రికార్డులు.

క్లేవైలిన్

పాశ్చాత్య దేశాలలో ఇటీవల కాలంలో కొత్త వాద్యాలెన్నో వాడుకలోకి వచ్చాయి. ఇవి ఎక్కువగా విద్యుత్ శక్తితో పనిచేసే వాద్యాలు. ఎలెక్ట్రిక్ గిటార్, ఎలెక్ట్రిక్ ఎకార్డియన్, సోలోవాక్స్, యూనివాక్స్, పియానో ఎకార్డియన్, క్లేవైలిన్, ఫార్ఫీసా ఆర్గన్, మ్యూజీగన్, ట్రాన్సీ కార్డ్ - ఇవన్నీ ఆధునిక వాద్యాలే. ఇవి జాజ్, పాప్ మ్యూజిక్ లలో బాగా ప్రచారంలోకి వచ్చాయి గాని, శాస్త్రీయ సంగీతంలోకి చొరబడలేక పోయాయి. ఈ వాద్యాలన్నీ మన దేశానికి కూడా దిగుమతి అయినాయి. ఆనవాయితీ ప్రకారం ముందు బొంబాయికి వచ్చి, అక్కడి నుంచి మద్రాసుకు వచ్చాయి. హిందీ సినిమా సంగీతంలో ఈ వాద్యాలు విరివిగా ఉపయోగించబడుతున్నాయి. ఇవి లేకుండా ఈనాడు హిందీ సినిమా సంగీతం లేదనే చెప్పాలి. నేపథ్య సంగీతంలో - ముఖ్యంగా క్లైమాక్స్ లో - వీటి హడావిడి ఎక్కువగా ఉంటుంది.

దిల్రుబా

అసాధారణ సృజనాత్మక ప్రతిభ గల కళాకారుడు ఎప్పుడూ సంప్రదాయపు చట్రంలో పూర్తిగా ఇమడలేడు. సంప్రదాయం పట్ల ఎంత గౌరవం ఉన్నప్పటికీ, పూర్తిగా దానికి కట్టుబడడానికి అతడి వ్యక్తిత్వం అంగీకరించదు. తన కళపై తన వ్యక్తిత్వపు ముద్ర, తన ప్రతిభా ముద్ర ప్రస్ఫుటంగా కనిపించాలని అతను కోరుకుంటాడు.

ఈ మధ్య ఒక పదేళ్ళలో 'ఎలెక్ట్రానిక్ మ్యూజిక్' అనే కొత్త 'సంగీతం' ప్రచారంలోకి వచ్చింది. బీతోవెన్, మొజార్ట్ వంటి సంగీత యుగపురుషులకు పుట్టినిల్లైన జర్మనీలోనే ఇది పుట్టినట్లు కనిపిస్తోంది. అంతకు ముందే ప్రపంచంలో మరే దేశంలోనైనా అటువంటి ప్రయోగాలు జరిగాయేమో తెలియదుగాని, దానికి ఒక ఖచ్చితమైన రూపం (?) ఇచ్చి, 'ఎలెక్ర్టానిక్ మ్యూజిక్' అని నామరణం చేసిన వారు పశ్చిమ జర్మనీవారు. అయితే సంగీత ప్రియులెవరూ దానిని సంగీతంగా గుర్తించలేదు. గుర్తించబోరుకూడా. అసలు దానిని సృష్టించినవారు కూడా అదొక 'సంగీతం' అనే ఉద్దేశంతో సృష్టించినట్లు లేదు. ఒక ప్రత్యేక ప్రయోజనం కోసం, ఒక విచిత్రమైన, వినూత్నమైన ప్రయోగంగా దానిని సృష్టించారు. అయితే దానిని ఏమనాలో తెలియక 'ఎలెక్ట్రానిక్ మ్యూజిక్' అన్నారు. 'కెలైడోస్కోపిక్ మ్యూజిక్' అనే వర్ణన జాజ్ కంటే దీనికి ఇంకా బాగా అతుకుతుంది. 'ఆబ్ శ్ట్రాక్ట్ మ్యూజిక్', 'యూనివర్సల్ మ్యూజిక్', 'స్సేస్ ఏజ్ మ్యూజిక్' అనే పేర్లు కూడా దీనికి చక్కగా అతుకుతాయి.

డ్యూక్ ఎలింగ్టన్ ఆర్కెస్ట్రా
గజిబిజిలో జిగిబిగి

ఆకర్షకమైన రంగు రంగుల స్వరాల గజిబిజి, గందరగోళంగా జాజ్ బాహ్యరూపాన్ని వర్ణించవచ్చు. కెలైడోస్కోప్ (చిత్రదర్శిని)లోని గాజు ముక్కలు అనంతంగా చిత్ర విచిత్రమైన ఆకృతులను సృష్టించినట్లుగా, జాజ్ అనిర్వచనీయ మధురధ్వనులను ఉత్పత్తి చేస్తుంది. కెలైడోస్కోప్ తిప్పుతుంటే ఒకసారి కనిపించిన ఆకృతి మరొక సారి కనిపించనట్లే జాజ్ లో ఒకసారి వినిపించిన స్వరాల కూర్పు మరొక సారి వినిపించదు. అందుకే జాజ్ ను 'కెలైడో స్కోపిక్' సంగీతంగా వర్ణించవచ్చు.

ప్రాక్పశ్చిమ సంగీతాల మధ్య వారధి నిర్మించిన పండిత్ రవిశంకర్ పన్నెండేళ్ళ క్రితం ప్రప్రథమంగా 'ఇండో-జాజ్' సంగీత రూపకల్పనకు ప్రయత్నించారు. ఆయన విదేశాల్లో, ముఖ్యంగా అమెరికాలో భారతీయ సంగీతాన్ని విశేషంగా ప్రచారం చేశారు. అమెరికాలో కొందరు జాజ్ కళాకారులు ఆయన సంగీతం వల్ల ఆకర్షితులై, ఆయనతో కలిసి ఒక కొత్త ప్రయోగం చేశారు. 'ధాని' రాగం ఆధారంగా రవిశంకర్ ఒక చిన్న జాజ్ రచన చేసి ఇవ్వగా, వారు దానిని 'ఇంప్రువైజ్' చేసి వాయించారు. అది హిందూస్థానీ రాగంగానూ, అమెరికన్ జాజ్ గానూ కాక, ఒక అందమైన, విచిత్రమైన రచనగా, రవిశంకర్ కల్పనా చాతురికి గీటురాయిగా రూపొందింది. అది 'ఫైర్ నైట్' (Fire night) అనే పేరుతో, నాలుగున్నర నిమిషాల అంశంగా ఒక లాంగ్ ప్లే రికార్డు (EALP 1288)లో వెలువడింది. అదే రికార్డులో ఆ జాజ్ కళాకారులు రవిశంకర్ తో కలిసి 'పథేర్ పాంచాలీ' థీమ్ మ్యూజిక్ ను 'ఇంప్రువైజ్' చేసి ఏడు నిమిషాలసేపు వాయించారు కూడా. ఆ రికార్డు దేశ విదేశాలలో విశేషంగా సంగీత ప్రియుల మన్ననలను చూరగొన్నది.

ప్రపంచంలో ఈనాడు 'జాజ్'కు ఉన్నంత ప్రచారం మరి ఏ ఇతర సంగీత రీతికీ లేదు. ఇతర సంగీత రీతులను 'జాజ్' ఇముడ్చుకున్నంతగా మరి ఏదీ ఇముడ్చుకోలేదు. అలా ఇముడ్చుకోగల శక్తి 'జాజ్'కు ఉన్నంతగా మరి దేనికీ లేదు. అలాగే ఇతర సంగీతాలను 'జాజ్' ప్రభావితం చేసినట్టుగా మరి ఏదీ ప్రభావితం చేయలేదు. 'జాజ్' మిగిలిన సంగీతాలన్నింటికంటే శీఘ్రంగా పరిణతి చెందింది. శతాబ్దాల, సహస్రాబ్దాల చరిత్ర గల శాస్త్రీయ సంగీత రీతులకంటే ఎక్కువగా విశ్వజనీన తత్వాన్ని సంతరించుకున్నది 'జాజ్'.